Υστεροβυζαντινός Ναός Αγίας Κυριακής Πηδήματος (Ενημερώθηκε 15/12/2023)

    

 

 

 Εικ. 1

 

    Ο βυζαντινός ναός της Αγίας Κυριακής (14ος αι.) βρίσκεται περίπου ένα χιλιόμετρο μετά από την έξοδο προς Πήδημα της ΠΕΟ Καλαμάτας - Τρίπολης,σχεδόν στο ύψος του δρόμου αριστερά ( Υπάρχει πινακίδα , γεωγραφικές συντεταγμένες: 37.1305Ν 22.0445Ε)

    Περιγραφή του ναού, κάτοψη και εγκάρσια τομή του παρουσιάζονται στο Γ.Δημητροκάλλης, Άγνωστοι Βυζαντινοί Ναοί Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, τόμος Β΄, 1998, σελ.310-330. Αναλυτικότερα : 

" Ανήκει στην ομάδα των σταυρεπίστεγων ναών της κατηγορίας  Α/1  ( Πρώτη παραλλαγή του τύπου Α  ) (1) και χαρακτηρίζεται από το ιδιαίτερα μικρό του μέγεθος. Η τοιχοποιία του ναού δεν είναι ομοιόμορφη, οι πλάγιες πλευρές είναι κατασκευασμένες με κοινή αργολιθοδομή, ενώ τα τύμπανα της καμάρας και η κόγχη του Ιερού δείχνουν επιμελέστερη πλινθοπερίκλειστη κατασκευή. Πλούσιος είναι και ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του ναού αποτελούμενος από οδοντωτές ταινίες και επάλληλες σειρές πλίνθων, που περιβάλλουν τα παράθυρα των εγκάρσιων καμαρών. Ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες που ανάγονται στα τέλη του 14ου αιώνα" (2)

 

 Εικ.2

 

    Όσον αφορά το εικονογραφικό πρόγραμμα ο Φουστέρης (2006), μεταξύ άλλων, αναφέρει : " πως παρά τη δυσκολία αναγνώρισης κάποιων παραστάσεων, σε γενικές γραμμές αποκαθίσταται. Με εξαίρεση τη Φιλοξενία του Αβραάμ στο δυτικό τοίχο πάνω από την αψίδα του Ιερού και τα Εισόδια της Θεοτόκου στο βόρειο τοίχο της εγκάρσιας κεραίας, είναι σαφές ότι είχε καθαρά χριστολογικό περιεχόμενο.Συγκεκριμένα αναγνωρίζονται δέκα παραστάσεις του χριστολογικού κύκλου, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένος παρά το μέγεθος του ναού. Σύμφωνα με τον κάναβο του εικονογραφικού προγράμματος υπολογίζεται ότι περιελάμβανε 16 με 18 παραστάσεις. Συμπερασματικά διαπιστώνουμε ότι ο ενιαίος χριστολογικός κύκλος αναπτύσσεται πάνω από τη στάθμη γένεσης των κατά μήκος καμαρών, ακολουθεί συνεπή δεξιόστροφη φορά ξεκινώντας ουσιαστικά από την εγκάρσια καμάρα.Σημειώνουμε επίσης την παρουσία των Ευαγγελιστών στις κάθετες τριγωνικές επιφάνειες που προκύπτουν από την αλληλοτομία των καμαρών, οι οποίοι εικονίζονται ολόσωμοι κατά τον τύπο των συγγραφέων. Κάτω από τη στάθμη που ορίζεται από τη γένεση των κατά μήκος καμαρών, δηλαδή στις αδιάσπαστες και ενιαίες επιφάνειες του βόρειου και νότιου τοίχου, αναπτύσσεται η ζώνη των ολόσωμων μορφών, όπου παρεμβάλλονται μάλλον και έφιπποι, όπως επίσης και μια στηθαία μορφή σε ορθογώνιο πλαίσιο κατ' απομίμηση φορητής εικόνας, η οποία κατά την τοπική παράδοση ταυτίζεται με την επώνυμη του ναού Αγία Κυριακή".(3)

    Είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως από τους υστεροβυζαντινούς ναούς που διασώζονται στη Μεσσηνία (14ος-15ος αι.) τοιχογραφίες εντοπίζονται κυρίως στα μνημεία της Μεσσηνιακής Μάνης  και από την υπόλοιπη Μεσσηνία μόνο στην Αγία Κυριακή του Πηδήματος, οι οποίες χρονολογούνται στα τέλη του 14ου αιώνα.(4) 

    Η αρχαιολογική αξία του ναού γίνεται αντιληπτή από την ιδιαίτερη αναφορά που γίνεται σε αυτόν, μεταξύ άλλων,  στην ηλεκτρονική σελίδα της Εφορείας Αρχαιοτήτων (ΕΦΑ) της Μεσσηνίας και στην ενότητα "Μνημεία"(5). 

    Τον Μάρτιο του 2021 , μετά από εισήγηση της ΕΦΑ Μεσσηνίας, εντάχθηκε στο ΠΕΠ Πελοποννήσου  στον άξονα προτεραιότητας (3) “Προστασία του περιβάλλοντος – μετάβαση σε μία οικονομία φιλική στο περιβάλλον” ως έργο-παρέμβαση υπ΄αριθμόν (7) η αποκατάσταση του ναού και η συντήρηση τοιχογραφιών του, με προϋπολογισμό 240.000 ευρώ και δικαιούχο την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας. Με την ολοκλήρωση των εργασιών θα αποδοθεί το μνημείο στους επισκέπτες του, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων μεα, έχοντας διασφαλιστεί η προστασία και διατήρησή του. Θα λειτουργεί με ευθύνη της ΕΦΑ Μεσσηνίας και το αρμόδιο προσωπικό της θα αντιμετωπίσει κάθε μελλοντική ανάγκη λειτουργικότητας και συντήρησης.(6)

 

Εικ.3

 Οι εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης ξεκίνησαν ! 

    Μετά από επίσκεψή μας στον ναό ( Δεκ 22 ) διαπιστώσαμε ιδίοις όμμασι την εξέλιξη των εργασιών ( Εικ 4). Ευχαριστούμε την επιβλέπουσα αρχαιολόγο κ. Μαρία Ασλανίδου και το λοιπό προσωπικό της ΕΦΑ Μεσσηνίας (Συντηρήτριες και εργατοτεχνικοί) για την, με χαμόγελο, διάθεση για ενημέρωση. Θα επαναλάβουμε την επίσκεψη και ευχόμαστε η τοπική κοινωνία να είναι αρωγός στο έργο τους. Η περιγραφή του έργου εδώ: Εφορεία αρχαιοτήτων Μεσσηνίας ( ανακτήθηκε 5/23)

Οι εργασίες αποκατάστασης σε εξέλιξη 

  Τον Απρίλιο του 2023 οι εργασίες καθαρισμού - ενίσχυσης της τοιχοποιίας , και κατασκευής αποστραγγιστικών δικτύων εξελίσσονται. Σε καλό στάδιο και οι εργασίες καθαρισμού - αποκατάστασης στις αγιογραφίες εντός του ναού. Λυπηρό το γεγονός που πληροφορηθήκαμε , ότι οι κλοπές εργαλείων είναι συχνές.

 

 Εικ.4

 

 Το σημαντικό έργο σχεδόν ολοκληρώθηκε !

Σε επίσκεψή μας τον Δεκέμβριο του 2023 , διαπιστώσαμε την ολοκλήρωση των εργασιών που περιελάμβαναν καθαίρεση του σύγχρονου στεγάστρου, ερευνητική ανασκαφή, αποστραγγιστικό σύστημα, αποκατάσταση τοιχοποιιών - δαπέδου - στέγης, συντήρηση τοιχογραφιών, κατασκευή ξύλινου τέμπλου και θύρας εισόδου. Εκκρεμεί η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, η τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων και η έκδοση ενημερωτικού φυλλαδίου.

 

 Εικ. 5

Εικ. 6

Εικ. 7

Εικ.8

 

Εικ.10
   

Υποσημειώσεις

(1) Σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του Αναστάσιου Ορλάνδου. Σύμφωνα με αυτή η δόμηση του ναού γίνεται με δυο άνισες καμάρες, μία κατά μήκος και μία εγκάρσια. Η δεύτερη διακόπτει την πρώτη στο μέσο του μήκους της, είναι τοποθετημένη ψηλότερα και δημιουργείται έτσι στη στέγη το σχήμα του σταυρού. Ορλάνδος Α. (1935), Οι Σταυρεπίστεγοι Ναοί της Ελλάδας,Αρχείον Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδας Α΄, σελ.41-50.

(2) Κακούρος Ι (2012), "Βυζαντινά Μνημεία της Μεσσηνίας" στο Δουλαβέρας Α.Ν. και Σπηλιοπούλου Ι.Κ.(επιμ), Μεσσηνία: Συμβολές στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της, Παπαζήσης, Αθήνα, σελ.248-249.

(3) Φουστέρης Γ (2006), "Εικονογραφικά Προγράμματα σε Βυζαντινούς Σταυρεπίστεγους Ναούς", Διδακτορική Διατριβή,Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας -Τομέας Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σελ. 114-116, Σχέδιο 42 Προοπτική άνοψη και κατάλογος παραστάσεων.

(4) Κακούρος, 2012, σελ. 206.

(5) https://www.efames.gr/ag_kyriaki_pidimatos_gr.html( Ανακτήθηκε 06/9/21)

(6) Αν και αρχικά η προσπάθεια ένταξης στο ΕΣΠΑ 2014-2020 (ΠΕΠ Πελοποννήσου,
στο πλαίσιο της πρόσκλησης “Ενίσχυση της ελκυστικότητας των χώρων πολιτιστικής κληρονομιάς [αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία] ) δεν είχε καταστεί εφικτή. Βλέπε σχ. https://www.kalamatajournal.gr/messinia/dimoi-messinias/item/23059-%E2%80%9Ckophkan%E2%80%9D-erga-politistikhs-klhronomias-sth-messhnia-enw-eichan-axiologhthei-thetika

Τελικά,  Πίστωση 3 εκ ευρώ από το ΠΕΠ Πελοποννήσου με απόφαση του περιφερειάρχη Π. Νίκα για έργα συντήρησης και ανάδειξης πολιτιστικών μνημείων  ( Ανακτήθηκε 6/9/21)

Εικόνα 1 Λήψη από Νότια, Πηγή:  ΕΦΑ Μεσσηνίας

Εικόνα 2 Λεπτομέρεια εικονογράφησης, Πηγή: ΕΦΑ Μεσσηνίας

Εικόνα 3 Κακούρος, 2012. 

Εικόνα 4 Φωτογραφία , 7/12/22, του συντάκτη.

Εικόνα 5 έως 10 Φωτογραφίες, 13/12/23 , του συντάκτη.

Η αναπαραγωγή κειμένου και φωτογραφιών να γίνεται με αναφορά στο blog

Καθαρισμός μονοπατιού προς το Κάστρο

Όπως αναφέρεται στην Ομάδα του facebook του Πολιτιστικού Συλλόγου Πηδήματος , στις 13/11/19 έγιναν εργασίες καθαρισμού του μονοπατιού σε συνεργασία με την τοπική κοινότητα και το Δασαρχείο Καλαμάτας. Φωτογραφίες εδώ και εδώ

Ο Antoine Bon σχετικά με το κάστρο και το όνομα του Πηδήματος

 

 

 

 

 

Συντήρηση και αναβάθμιση του υπάρχοντος μονοπατιού του Πηδήματος, που οδηγεί στα τείχη ενετικού κάστρου

Προέγκριση δημοπράτησης απέστειλε στο Δήμο Καλαμάτας το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης, όσον αφορά στο έργο με τίτλο «Ανάπλαση μονοπατιού Πηδήματος – Φυτοτεχνικές εργασίες στο πάρκο Πηδήματος». Πρόκειται για έργο που έχει υπαχθεί στο πρόγραμμα LEADER, με συνολικό επιλέξιμο προϋπολογισμό 69.918,70 ευρώ, χωρίς καμία επιβάρυνση για το Δήμο Καλαμάτας.

Αντικείμενο του έργου είναι, μεταξύ άλλων, η συντήρηση και αναβάθμιση του υπάρχοντος μονοπατιού του Πηδήματος, που οδηγεί στα τείχη ενετικού κάστρου. Συγκεκριμένα, η ανάδειξη του μονοπατιού μαζί με το φυσικό – παραδοσιακό – πολιτισμικό τοπικό περιβάλλον δύναται να είναι στοιχείο τόνωσης της προσπάθειας για αγροτουρισμό στην περιοχή. Οι επισκέπτες θα έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν τα ιδιαίτερα στοιχεία και την ιστορία της περιοχής, στα οποία ιδιαιτέρως έχει επιδράσει η ύπαρξη των πηγών του Πηδήματος. Επίσης, θα προστατευθούν, αναβαθμισθούν και αναδειχθούν οι φυσικοί και πολιτιστικοί πόροι, όπως η τοπική πανίδα, η πανοραμική θέα, το ενετικό κάστρο, τα ερείπια ναών κ.λπ.

Πηγή 

Antoine A. Bon, Το πρώτο "τοπογραφικό"

Bon A, Antoine,

La Moree franque. Recherches historiques, topographiques et archeologiques sur la principaute d’Achaie

 Bibliotheques de l'Ecole francaise d'Athenes et de Rome - Serie Athenes, 213, 1, 1969,

Πηγές Πηδήματος - Κάστρο Πηδήματος - Αγ. Ευθύμιος

From SkyEye

Ας αρχίσουμε.... από τις ιστορικές πηγές.

(.... ) Η περίοδος της Φραγκοκρατίας μέχρι το τρίτο τέταρτο του 13ου αιώνα, κά­τω από τους ισχυρούς πρίγκιπες Βιλλεαρδουΐ'νους (1209-1278)¹³², που είχαν καταφέρει να ελέγχουν ολόκληρη την Πελοπόννησο, χαρακτηρίζεται από σχε­τική σταθερότητα και ειρήνη. Μετά όμως από τα γνωστά γεγονότα που ακο­λούθησαν τη μάχη της Πελαγονίας (1259)¹³³, με αποτέλεσμα να επανακτήσουν οι Βυζαντινοί βάσεις στον Μοριά (1262), αρχίζει μια μακρά περίοδος έντονης

ανασφάλειας που θα διατηρηθεί μέχρι την οριστική τουρκική κατάκτηση, το 1460 ή, μάλλον, καλύτερα μέχρι το 1500, χρονιά που οι Τούρκοι καταλαμβά­νουν και τις βενετικές κτήσεις της Μεσσηνίας.

Ευθύς μετά την εγκατάσταση των Βυζαντινών ακολουθεί ο φραγκοβυζαντι-νός πόλεμος (1263-64), που κρίθηκε υπέρ των Φράγκων στο Μακρυπλάγι¹³⁴. Αποτέλεσμα των συγκρούσεων, που δεν σταμάτησαν, ήταν η ερήμωση της υπαίθρου¹³⁵. Τους επόμενους αιώνες η Πελοπόννησος φέρεται διχοτομημένη: στα δυτικά το «Πριγκιπάτο», υπό την κυριαρχία των Ανδεγαυών¹³⁶ που το δι­οικούσαν από μακριά μέσω βαΐλων, εξασθενεί και συρρικνώνεται· το «Δεσπο­τάτο» ανατολικά, προοδευτικά διευρύνεται προς τα δυτικά. Έτσι η Μεσσηνία, δεν άργησε να καταστεί μεθοριακή περιοχή και η κατασκευή επιπλέον οχυρών να θεωρηθεί αναγκαία. Ήδη στα τέλη του 13ου αιώνα ο Γουλιέλμος de la Roche κτίζει τήν Δημάτραν (1285)¹³¹, ο Νικόλαος Β' Saint Omer το κάστρον τοΰ Άβα-ρίνου (1287)¹³⁸ και η πριγκίπισσα Ισαβέλλα το CMteauneuf/ Νεόκαστρο (1297), για να προστατεύσει τους χωρικούς της Αρκαδίας και του Ναβαρίνου από την φορολογία των Ελλήνων του Μυστρά και του Γαρδικιού¹³⁹. Λόγω της κατά­στασης, με την αλλαγή του αιώνα, από τον 13ο στον 14ο, κάποιες πεδινές πό­ση (όπ. σημ. 120), σσ. 170-177· Miller, Φραγκοκρατία (όπ. σημ. 119), σσ. 158-166· S. Runciman, Μυ

λεις αναγκαστικά μετατοπίζονται σε υψηλότερες υψομετρικά, κοντινές, πιο ασφαλείς τοποθεσίες¹⁴⁰.

Η ανασφάλεια στο δεύτερο μισό του Μου και στον 15ο αιώνα θα ενταθεί και θα γενικευτεί. Πλην των φραγκοβυζαντινών συγκρούσεων, επιδρομές από Κα-ταλανούς και Τούρκους πειρατές¹⁴¹, η μαύρη πανώλη (1347-48) που θανάτωσε το ένα τέταρτο του πληθυσμού¹⁴², η παρουσία Λατίνων τυχοδιωκτών, όπως αυ­τοί της Εταιρείας των Ναββαραίων¹⁴³, οι Αλβανοί μετανάστες που ενεργούσαν ληστρικές επιδρομές¹⁴⁴ και επαναστάσεις¹⁴⁵, κυρίως οι φοβερές εκστρατείες των Οθωμανών που συγκλόνιζαν ολόκληρη τη βαλκανική¹⁴⁶, οι αδελφοκτόνες

διαμάχες μεταξύ των τελευταίων Παλαιολόγων και τέλος οι τουρκοβενετικοί πόλεμοι (1463-79, 1499-1503), αποτέλεσαν ένα σύνθετο πλαίσιο παραγόντων που οδήγησε στη μετακίνηση πολλών κατοίκων σε ασφαλέστερες ορεινές περιο­χές και ερμηνεύει τις ερημώσεις οικισμών¹⁴⁷, αλλά και τον ασυνήθιστο πολλα­πλασιασμό των κάστρων στη Μεσσηνία, κατά τον 14ο αιώνα.

Το 1417, ο Ιωάννης Η' Παλαιολόγος με τον αδελφό του δεσπότη Θεόδωρο Β' (1407-1443), καταλαμβάνουν, κατά τον ανώνυμο του «Πανηγυρικού εις Πα­λαιολόγους», την Ανδρούσα και τριάντα μεσσηνιακά φρούρια και πόλεις¹⁴⁸, κτήσεις του τελευταίου πρίγκιπα Κεντυρίωνα Β' Ζαχαρία, κυρίου της Αρκα­δίας. Δυστυχώς τα ονόματα τους δεν αναφέρονται. Θα μπορούσαμε ωστόσο να εννοήσουμε εδώ πολλά από τα άστεα, κώμαι, πολίσματα και φρούρια που πα­ραχώρησε, το 1428, ο δεσπότης Θεόδωρος Β' στον αδελφό του Κωνσταντίνο (μελλοντικό τελευταίο αυτοκράτορα), και απαριθμεί ο Σφραντζής¹⁴⁸⁰  

^(.....)

148. ...τήν Μεσσηνίων ουδέ όλου μηνός εντός παρεστήσατο πάσαν,/ φρούρια και πόλεις έχου-σαν εγγύς που τριάκοντα, ούδενός εκείνων/ άποδράναι δυνηθέντος ουδέ τών έρυμνοτάτων καν ταίς άκρωρείαις/ άνφκοδομημένων. Βλ. 'Ανωνύμου πανηγυρικός εις Μανουήλ και Ίωάννην Η' Παλαιολόγους, ΠΠ, τ. 3 (1926), σ. 174 στχ. 30-33- πρβλ. G. Schiro (επιμ.), Cronaca dei Tocco di Cefalonia di Anonimo (CFHB αρ. 10), Ρώμη 1975, στχ. 3530-3544 (σ. 482), όπου πλην της Ανδρού-σας αναφέρει ονομαστικά την Καλαμάτα και ένα μικρόν καστέλλι.

148α. Ανδροϋσαν, Καλομμάταν, Πίδημα, Μάνην, Νησίν, Σπιτάλιν, Γρεμπένιν, Αετόν, Αωί, Νεόκαστρον, Αρχάγγελον και έτερα πολλά. Το Μεγάλο Χρονικό προσθέτει Αεΰκτρον Μαΐνης/Κε-ταρία, Πύλο/ Ίτίλο(\), κάστρον Ζαρνάτας, Γαστίτζα, Διάσειστον, Μελέ, Δράχιον, Πολιανοϋν, Μα­ντινεία, Τάννιτζα, Ιθώμη/Μεσσήνη, Σαυλάουρος, Ιωάννινα, Αιγούδιστα, ενώ άλλη έκδοση του σε υποσημείωση επιπροσθέτει Γαρδίκιαν, Καράντζα, Φυλατρία και Πύλος. Βλ. Maisano, Sfranze (όπ. σημ. 97), σ. 40 στχ. 6-8· Σφραντζής, Χρονικόν (όπ. σημ. 97), τ. 2, σσ. 20-22- Ά. Πετρίδης, Περί τών εν Μεσσηνία μεσαιωνικών πόλεων Άνδρούσης και Νησιού, Παρνασσός, τ. 10 (1886), σσ. 12-14. Ση

μειώνεται ότι το 1437 η Πελοπόννησος φέρεται να έχει συνολικά 30 πόλεις, 200 κάστρα και 400 χωριά, βλ. Σ. Λάμπρος, Υπόμνημα περί τών ελληνικών χωρών και εκκλησιών κατά τόν δέκατον πέμπτον αιώνα, ΝΕ, τ. 7 (1910), σ. 364- Παναγιωτόπουλος, Πληθυσμός (όπ. σημ. 142), σ. 64. Η ενε­τική αποικία στη Μεσσηνία, την ίδια δεκαετία (του 1430), είχε επτά δευτερεύοντα κάστρα, τα Ζό-γκλο/ Ναβαρίνο, Μύλους και Αγιο Ηλία εξαρτημένα από τη Μεθώνη και τα Γρίζι, Κάστρο Λεόνε, Κάστρο Φράγκο και Αβραμιού εξαρτημένα από την Κορώνη, βλ. Σάθας, Μνημεία (όπ. σημ. 144), τ. 3 (1882), σ. 449 (αρ. 1047)· Hodgetts και Lock, Some village fortifications (όπ. σημ. 124), σ. 77. Ο Κριτόβουλος αναφέρει ότι ο Μεχμέτ Β', το 1460, κυρίεψε συνολικά 250 πόλεις, φρούρια και πολί­χνες, βλ. Κριτόβουλος, Ξυγγραφή Ιστοριών = D. Reinsch (επιμ.), Critobuli Imbriotae - Historiae (CFHB αρ. 22), Βερολίνο 1983, σσ. 148 στχ. 31-32.

^{Πηγή :  "Μεσαιωνική Μεσσηνία. Ιστορικογεωγραφικά και Κοντοβουνισίων Οικιστικά ", Παναγιωτόπουλος Α. Αναστάσιος , Πύργος Τριφυλλίας, 2007.}

 Η αναφερόμενη εργασία (από όπου και το απόσπασμα ) πρωτοπαρουσιάστηκε περιληπτικά υπό μορφή διάλεξης στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. στις 10 Ιουλίου 2003, με επι­βλέπουσα την καθηγήτρια κυρία Αικατερίνη Δημητσάντου-Κρεμέζη. Στην έντυ­πη μορφή της, πρωτοδημοσιευτηκε στο περιοδικό «Ιστορικογεωγραφικά», τ. 10 (2004), σσ. 9-105.

Ωστόσο χρησιμοποιείται από ανεξάρτητη αναδημοσίευση της αρχικής έκδοσης προσβάσιμη στη διεύθυνση :.

Μεσαιωνική Μεσσηνία